Дугарахгүй байхаар нь дахиад заачихдаг…

Монголын програмчлалын олимпиадын сүүлийн 3 жилийн медальтан,
Монголын програмчлалын олимпиадын сүүлийн 2 жилийн аварга багийн гишүүн,
“Мэдээний цаг” бүлгийн гишүүн Пүрэвсүрэнгийн Далайжаргал шавь маань
програмчлалын олимпиадны улсын аварга багаасаа “зодог тайлав”.


Самбо барилдааны дэлхийн 5 удаагийн аварга, жүдо барилдааны дэлхийн аваргаас төрсөн Монгол улсын анхны эмэгтэй медальан Х. Эрдэнэт-Од гавьяатын зодог тайлах ёслол дээр жүдо бөхийн холбооны ерөнхийлөгч Х. Баттулга: “зодог тайлах бол чухал ёслол, хүн бүрт олддоггүй аз завьшаан, зөвхөн амжилт гаргасан хүн л зодог тайлдаг…” гэж ярив. Энэ үед хэд хоногийн өмнө хотод явж байхад Далайжаргал маань програмчлалын олимпиадны аварга багаасаа “зодог тайлж” дүү нартаа боломж гаргаж өгч байгаа тухай яригдаж байсан нь санаанд орлоо…
Архангай аймагт Нямренчингийн нэрэмжит олимпиад гэж бүсийн уламжлалт томоохон олимпиал 7 жил болж байна. Энэ олипиаднаас Баянхонгор аймаг одоогийн байдлаар ганцхан медаль хүртээд байна. Энэ медалийг авчирхаар 10-р ангийн сурагч Архангай явж байхад “ийм муу байж яаж амжилт гаргана да, аймгийнхаа нэрийг гутаасан хүүхдүүд” гэж цуг яваа хүүхдүүдийг голж явсан боловч 8-р ангийн сурагч Пүрэвсүрэнгийн Далайжаргал гэдэг хүү одоо тааруухан байгаач ихийг сурч амжилт гаргаж чадна гэдэг нь шууд л ойлгогдож байлаа. Өргөн дэлгэр болдог, улсын олимпиадын хэмжээний бодлогуудтай сайхан олимпиадаас 1 медаль, 1 шавьтай ирсэн тул урамшин шууд л ажлаа эхэллээ. Доржнамжирмаад “энэ хүүхэд бид хоёрыг залгамжилж хойтонгоос аймгийн аварга болоод улсын олимпиадад өрсөлдөж эхэлнэ. Их төлөв даруу, хичээнгүй хүүхэд байна. Чи мэдээлэл зүй сургаж чадна” гэж тулгалаа. Үнэхээр багш нь ч 17-той гэлтгүй сайн сургалаа, шавь нь ч хэцүү гэж шантралгүй сайн сурч ирээдүйн Баянхонгор аймгийн аварга, Монгол улсын програмчлалын олимпианы 3 удаагийн медальтан, Азийн олимпиадад аварга багаа ахлан очих хэмжээний мэдээлэл зүйч болох гараа тавигдлаа. Далай маань сайн хичээсний ачаар 9-р ангид сурч байхдаа 2004 онд аймгийн аварга болж улсын олимпиадад 18-р байрт шалгарлаа. 10-р ангид сурч байхдаа А.Б.Важпайн олимпиадад шагналт 4-р байр эзэлж хөдөөний хүүхэд гэхэд маш өндөр амжилт гаргалаа. Энэ амжилтанд хамгийн их баярласан хүн нь түүний анхны багш Доржоо, түүнд их сайхан байгаа нь надад мэдрэгдэж байлаа. Тэгвэл Далайжаргалын энэхүү амжилтыг 3 жилийн дараа түүний гарын шавь Д. Жамсрандорж ахиулж хүрэл медаль болгосоон.

10-р ангийн сурагч улсын мэдээлэл зүйн олимпиадаас медаль авахаар бэлтгэж байхдаа дасгалжуулагч багш миний зүгээс алдаа гаргасан тул Далай маань улсын олимпиадаас медальгүй, би хэзээч санаж явахаар том сургамжтай үлдэж байлаа. Харин хэний буруугаас ч юм! математикийн олимпиадын аймгийн аварга болох хэмжээнд өрсөлдөж байсан Далай маань математикийн уралдаант шалгалтандаа итэгмээргүй муу дүн үзүүлж орох гэж бэлдэж байсан сургуульдаа орж чадсангүй МУИС-ийн хэрэглээний математикийн ангид суралцах болов. Математик сурах боломж түүнд ийнхүү гарч байгаад би л ганцаараа баярлаж байлаа. 2 жил миний хажууд математикийн ангид сурч байхдаа алгоритмтчлалын хүнд төрлөөр хичээллэн амжилтай сурлаа.
1-р курсын оюутан байхдаа МУИС-МКС-ын програмчлалын олимпиадад 3-р байрт өөр нэг оюутантай тэнцээд МКС-ын шигшээ багт орох эсэх нь эргэлзээтэй байх үед би Ганзориг багшаасаа “та миний шавийг багтаа багтаачих, та бид хоёрын чихийг хэзээ ч халууцуулахгүй хүүхэд…” гэж шалсаар улсын олимпиадад оролцох эрхтэй болсон боловч хэдхэн хоногийн дараа болсон улсын програмчлалын 16-р олимпиадад гайхалтай сайхан бодолт гаргаж “гэрэл”, “тэгш өнцөгтүүд” зэрэг хүнд хүнд бодлогуудын бүрэн шийдвэрлэж улсын 4 удаагийн аварга Т. Тулга, Важпайн олимпиадын аварга Б. Доржнамжирмаа ах нарыхаа ард 3-р байр эзлэн улсын олимпиадаас анхны медалиа авлаа. 2-р курсын оюутан байхдаа МУИС-МКС-ын намрын олимпиадад түрүүлж, улсын прогамчлалын олимпиадад МУИС-МКС-ын баг 10 гаруй жил дийлж үзээгүй ШУТИС-КтМС-ын багтай өрсөлдөхөөр шаргуу бэлдлээ. Би 4-р курсын оюутан, миний 4 жил хүсэн мөрөөдсөн зүйл бол програмчлалын олимпиадны аварга баг болох. Хамгийн сүүлийн дайралтаа Далайжаргалынхаа хамтаар хийж зорьсондоо хүрч Монгол улсын програмчлалын 17-р олимпиадын аварга багаар түүхэндээ анх удаа МУИС-МКС-ын баг шалгарсан билээ. Энэ олмпиадад хувийн дүнгээр Далай маань хүрэл медаль хүртэж түүний болон миний МКС-д математик, мэдээлэл зүй сурч өнгөрөөсөн жилүүд үнэхээр үр дүнтэй гайхалтай амжилтаар дүүрэн өндөрлөлөө.
9-р ангийн сурагч улсын олимпиадад бодлого бүтэн бодоод ирээдүйдээ итгэх итгэл дүүрэн буцахад нь “аймагт миний отгон дүү гэж нэг хүүхэд бие нь муу тул хичээлээс их хоцорсон тун хэцүү хүн болох гээд байна. Чи нэг мэдээлэл зүй сургах гээд оролдоод үзээч” гэж захих, гуйх, тулгах хослууллаа. Хэдэн сарын дараа намайг аймагт ирэхэд 7-р ангийн сурагч Мөнгөншагай, мөн нэмээд 5-р ангийн сурагч Жамсрандорж нар нэлээн идвэхтэй мэдээлэл зүй сурч байгаа нь их л баярламаар байлаа. Хөдөлмөрлөсөн хүмүүс амжилт гаргалгүй яахав. Хожим нь би Далайгаас “чи яаж ийм тааруухан Мөнгөншагай, ийм насаар бага Жамсрандорж хоёрыг сургаж чадваа?” гэж асуухад Далай маань: нэг сэдэв заачаад, ойлгосон уу? гээд асуудаг “дугарахгүй байхаар нь дахиад заачихдаг…” гэж хариулж билээ. Үнэхээр их тэвчээр, үнэхээр их зүтгэл, тэгээд Далай маань 9-р ангийн сурагч байсан гээд бодохоор… Багшаараа нэг сэдвийг дугарахгүй байж байгаад 3 удаа заалгачихдаг байсан 2 шавь нь маш өндөр амжилт гаргаж Сүхбаатарын Мөнгөншагай нь Далай ахынхаа ачийг хариулна гэж зүтгэсээр Далай ахынхаа мөрөөдөж байсан тэр “гэгээн мөрөөдлийг” давуулан биелүүлж Монгол Улсын мэдээлэл зүйн 21-р олимпиадад бүх бодлогоо бодож тасархай түрүүлж Монгол улсын аварга болсоон. Мөн түүний бага шавь Жамсрандорж Монголын мэдээлэл зүйн 22-р олипиадаас 10-р ангийн сурагч байхдаа хүрэл медаль хүртэж “дугархгүй байхаар нь дахиад заачихдаг” байсан тэр их тэвчээр, хөдөлмөрийг нь амжилтаараа хариулцгаасаан.
Далай маань нэгэнт мэдээллийн технологийн чиглэлээр суралцахаар багаасаа бэлтгэж байсан тул 3-р курсын оюутан байхдаа МУИС-МТС-д шилжин суралцах болов, 2 жил математик алгоритмчал үзэж суладсан түүнд програмчлалыг маш чанартай, сайн сурах бүрэн боломж нээгдэв. Энэ удаа МТС-д суралцахаар ирэхдээ хоёр жилийн өмнө “энэ хүүхдийг танай сургууль авчихаач, конкурсандаа бүтэлгүйтээд орж чадсангүй гэж царайчилж явахад биднийг МТС тоогоогүйтэй харьцуулахад, Монгол улсын олимпиадаас 2 медаль хүртчихсэн МТС-ын шинэ бүрэлдэж байгаа шигшээ багийн ахлагч болохоор уригдан, ирээдүйн шилдэг залуу програмисстын дүрээр ирлээ.” Энд ирсэн үүрэг зорилгоо ч Далай маань амжилтай хэрэгжүүлж ахалсан баг нь Ц. Дүүрэнбаярын нэрэмжит програмчлалын багийн олимпиадад тасархай түрүүлж, Монгол улсын програмчлалын 18-р олимпиадад багаараа аварга болж нөгөө МУИС-д олддоггүй цомыг 2 удаа МУИС авахад тус 2 багт Далайжаргал маань багтаж байсан нь тэрээр ямархуу шилдэг мэдээлэл зүйч болох нь харагдах буйзаа. Конкурсанд бүтэлгүйтээд, түүний урд орсон бүх хүүхдээс “манай Далайгийн авах гэж байгаа ангийг авалгүй үлдээгээд өгөөч” гэж нүүрээ улалзуулан гуйж явахад хэн ч намайг тоогоогүй. Нүүрээ улалзуулж явсан энэ шившигтэй үеийг маань Далай маань сайхан ажилтаараа арчаад л өнгөрсөн дө, үнэхээр сайхан. Энэ удаад улсны програмчлалын 18-р олимпиадад хувийн дүнгээр өөрийн шавь С.Мөнгөншагайн хамтаар мөнгөн медаль хүртэснээр сүүлийн 3 жил дараалан улсын олимпиадаас медаль авсан ховорхон, бахдам амжилтыг гаргалаа.
2008-оны намар Бээжин хотноо болсон оюутнуудын багийн олимпиадад МТС-ын баг оролцож ирээд Далайжаргал маань: “энэ жил дүү нарын туршлага тутаад ажилт гаргаж чадсангүй, дүү нар маань их зүйл сурсан болохоор хойтон жил амжилт гаргах бүрэн боломжтой. Би ч дүү нартаа боломж олгон шигшээ багаасаа гарах нь зүйтэй, намайг орлох сайн хүүхдүүд нөөц багт байна.” гэж хэлснээр амжилт бүрийг гаргаж үзсэн ах хүний ёсоор Монгол улсын аварга цолыг хадгалаж буй шигшээ багаа орихлоо. Монгол улсын олон мянган оюутан сурагчдыг оюун ухаанаараа манлайлан тэргүүлж улсынхаа олимпиадад медальт байрт шалгараад ирээдүйн шилдэг залуу пограмисст болохоо батлан харуулж зогсох үнэхээр хүнд хүчир даваа, бахдам амжилт. Энэ хүнд хэцүүг даван туулж амжилт гаргахад ямар их хөдөлмөр, тэвчээр шаардагддаг болохыг өөрөө Далайжаргалын хэмжээнд өрсөлдөж түүнд дийлдэж байсан өрсөлдөгч нар нь л ойлгоно, өөр хүн бол ойлгохчгүй мэдрэхчгүй.
Түүний амжилт ялалтаар дүүрэн мэдээлэл зүй сурч, сургаж өнгөрүүлсэн 5 жилд Олон улсын олимпиадны медальт Ч. Доржнамжил, Б. Батбаатар, улсын 4 удаагийн аварга Т. Тулга нартай нэгэн үед өрсөлдөж тэднийг заримыг дийлж улсын олимпиаднаас медаль авч байсан алтан үеүүд, мэдээлэл зүйд амлуулж өгсөн 2 ахыгаа дийлж улсын олмпиаднаас медаль авч баярлуулж байсан мөчүүд, “дугарахгүй байхаар нь дахиж заасаар” бэлтгэсэн 2 шавь нь улсын олимпиадаас ээлж дараалан медаль авч ачийг нь хариулж байсан торгон агшинууд, улсын олимпиадад шавь Мөнгөншагайгийхаа ард орж хамтдаа мөнгөн медаль авч “би ч үзэх ёстой бүхнээ үзлээ” гэж хөөрч явсан үе, эхлээд багшийнхаа хамт (2007 он) дараа нь шавийнхаа хамт (2008) аварга багийнхаа цомыг гардаж авч байсан гайхамшигт мөчүүд … зэрэг олон сайхан алдар гавъяа, дурсгалт агшин түүний ямархуу агуу хөдөлмөрч, тэвчээртэй хүн болохыг гэрчлэн түүхийн хуудаснаа үлдлээ.
Пүрэвсүрэнгийн Далайжаргал гэж ийм л нэгэн алдартан “Мэдээний цаг” бүлгээс төрөн гарсан юм. Ах нарыгаа хүндэлж хайрлаж, тэдний өгсөн үүрэг даалгаварыг давуулан биелүүдэг, дүү нараа хайрлан халамжилж сурган хүмүүжүүлж ирээдүйд нь байнга анхаарал тавьдаг даруу төлөв, хөдөлмөрч, тэвчээртэй, шаргуу, бүтээлч, зүтгэлтэй сурч боловсрох сайн зан бүхэн биед нь шингэсэн, их хөдөлмөрийнхөө үр шимийг амсаж чадсан хүн билээ. Хэзээ нэгэн цагт “мэдээний цаг” бүлгийн гишүүн гэж нэрлэгдэх нь нэр төрийн баталгаа, “мэдээний цаг” бүлгийн гишүүн гэж нэрлэгдэх нь хүнийг математик, мэдээлэл зүйн өндөр мэдлэг чадвартай гэдгийг нотлох үзүүлэлт болж чадвал “мэдээний цаг” бүлгийн гишүүд бид бүхний хийсэн ажлын үр дүн тэр байх болно. “Мэдээний цаг” бүлгийн 3-р гишүүн Далайжаргалын хийж бүтээсэн зүйлүүд, түүний гаргасан амжилт, нөр их хичээл зүтгэлийг үе үеийн бүлгийн гишүүд дүү нар нь санан дурсаж, дуурайн дагаж хөгжиж дэвжнээ гэдэгт би гүнээ итгэлтэй байна.
Далайжаргал маань 2004-оны Монгол Улсын оны шилдэг сурагч болж, 2006-онд математикч бүхний мөрөөдөл Япон улсын засгийн газрын тэтгэлэгт их сургуулийн монбүшо шалгалтанд Монголоос тэнцэж, 2008 онд оюутан бүхний хүсэл, нэр төрийн баталгаа байдаг голомт банкны шилдэг оюутаны тэтгэлэгт хамрагдсан зэрэг амжилтууд гаргаж сайн сурагч, оюутан болохоо олонтаа нотолсоон.
Миний, шавь нараасаа хамгийн их хайрлаж нэг ч удаа зодуурын амт үзүүлэлгүй хөгжүүлсэн Далайжаргал шавь маань олон сайхан бодлогуудын шийдэлд хүрч, олон том алгоритмыг бие даан боловсруулсны сацуу түүний зохиосон “Хана” гэдэг бодлого Монголын мэдээлэл зүйн 21-р олимпиадад бодогдож байлаа. Түүний зохиосон болон шийдвэрлэсэн бодлогуудыг “мэдээний цаг” бүлэг болон “алгоритм” сургалтын төв үйл ажиллгаандаа өдөр бүр хэрэглэж байдгийг энд дурьдах хэрэгтэй. Далайжаргал маань “хөлөө хүрэх газар явж сурнаа” гэж байнга ярьдаг, цаашдын сурах их үйлэстээ Монголын мэдээлэл зүйн ертөнцөд од болон гялалзаж явсан үе шигээ амжилт гаргаж ихийг сурч, ихийг бүтээгээрэй гэж багш нь, ах нь ерөөе. Өөрийг нь өдий зэргийн амжилтанд хүргэж өгсөн мэдээлэл зүйн шинжлэх ухаандаа цаашдаа ч хувь нэмрээ оруулж олон сайхан шинэ бодлого зохиож, олон сайн алгоритм боловсруулж, олон гайхамшигт програм бичээрэй! Өөрийг нь төрүүлж өсгөсөн гэр бүл, нутаг усандаа ихийг хийж бүтээж өгөөрэй гэж захья. “Мэдээний цаг” бүлэгтээ улам олон нээлтүүд нээж өгч, шинэ гишүүд дүү нартаа үлгэр дуурайлалтай сайн ах, сайн алгоритмч байх үүргээ үргэлжлүүлсээр байгаарай. Алгоритм сургалтын төвийн дүү нар чинь ч чиний гаргасан алдрын жимээр явцгаах болноо.
Тэрээр хоёрхон шавь л бэлтгэж амжсан, харин түүний 2 шавийн нэг нь Монгол улсын мэдээлэл зүйн олимпиадын аварга болчихсон одоо Монгол улсын програмчлалын олимпиадын аварга болохоор бэлтгэж байна, нөгөө нь Монгол улсын мэдээлэл зүйн олимпиадаас медаль авчихсан одоо аварга болохоор бэлдэж байна. Хоёр шавь нь ирэх шинэ ондоо “хос аварга” болж Далай багшийгаа баярлуулна байхаа гэж итгэл тавин бэлтгэл сургуулилтаа үргэлжлүүлсээр байгаа. Хоёр шавь нь нэгийг бодож яваа нь лавтай, Далай ахынхаа ийм их хүч чармайлтыг шавхсан шавь нар нь олон улсын олимпиадад ч амжилт гаргах үүрэгтэй!
Сайн үйлс бүхэн дэлгэрэн дэвждэг. Сайн шавь, сайн дүү, сайн багш байсан Далайжаргалын их амжилт, хөдөлмөр зүтгэл, “Мэдээний цаг” бүлэгт хийж өгсөн нээлтүүдэд нь зориулж “жижиг Далай” гэж нэрэлэгдэж буй Ёндонжамц дүүг чинь “дугарахгүй байсан ч дахиж заасаар” Далай ахынх нь хүрч амжаагүй амжилтанд хүргэж олон улсын хэмжээний мэдээлэл зүйч, математикч болгон хүмүүжүүлнэ гэдгээ ах нь амлая. Сайн сайхан бүхэн үргэлжлэлтэй байдаг билээ…


Математик, мэдээлэл зүйн сургалттай “Мэдээний цаг” бүлгийн гишүүн, “Алгоритм” сургалтын төвийн багш С. Цагаан.
2008-12-28